17 oktober 2017 De Australische hoogleraar Prof. Steve Keen (1953) auteur van ‘Debunking Economics’ en werkzaam bij Kingston University in Londen (UK) heeft een nieuw boek gepubliceerd: ‘Can we avoid another financial crisis’. Volgens Keen is een nieuwe, nog diepere crisis dan de laatste, onvermijdelijk. Keen is kritisch over de rol van banken: de schuldhoeveelheid in de private sector is in veel landen, waaronder Nederland, na de crisis verder opgelopen tot onaanvaardbare hoogte. Dit is ‘killing’ zegt Keen. Op 13 mei 2017 stond een interview met hem in de Volkskrant. Keen is voorstander van vermindering van de private schulden, vooral hypotheekschulden. De Europese Centrale Bank (ECB) zou de 60 miljard euro, die nu maandelijks uit het niets wordt gecreëerd, beter direct op de privé rekening van Europese burgers kunnen storten. Niet vrijblijvend, want als je een schuld hebt, dan moet je die met dit geld een aflossing doen op die schuld. Volgens Keen is het een noodzakelijke actie.
Steve Keen: ‘Nederland is een schoolvoorbeeld van wat Keen de walking dead of debt noemt, levende schuldendoden: landen waarin de schuldenlast zo hoog is dat de economie in een soort zombie staat verkeert, ergens tussen leven en dood in.’ ‘Nergens in de eurozone torsen burgers zo veel hypotheekschuld mee als in Nederland. ‘Private schulden tussen de 50 en 75% van het bbp, dat is gezond, zegt Keen. Maar Nederland zit op 236 procent van het bbp.’ ‘Het probleem is: als de zeepbel knapt, storten de huizenprijzen in, terwijl de schulden op hetzelfde niveau blijven – schulden zijn veel constanter dan de waarde van vastgoed.’ ‘Hoe meer hypotheek de banken verstrekken, des te meer de huizenprijzen stijgen, waardoor mensen meer hypotheek nodig hebben, et cetera.’
Ad Broere: De totale hypotheekschuld van Nederlandse huishoudens bedraagt € 662 miljard. Op papier is er een overwaarde van ongeveer € 400 miljard als verschil tussen de som van de WOZ-waardes en de totale hypotheekschuld. Als de huizenprijzen met bijvoorbeeld 30% zouden zakken, dan zouden de jongeren met een hoge hypotheek enorm worden getroffen, want de overwaarde zit vooral bij de groep die al een aantal jaren heeft afgelost en die de woning voor een relatief lage prijs hebben gekocht.
Een ander aspect is dat geld ontstaat door schuld en dat het grootste deel van de schuld – privaat en publiek – bestaat uit hypotheekschuld. Waar Steve Keen 236 procent van het BBP vandaan haalt, is mij niet duidelijk. Het BBP bedraagt in 2016 € 670 miljard en de hypotheken zijn dus iets minder dan 100% van het BBP. € 670 miljard is echter een enorme hypotheekschuld en de zakelijke belangen van banken hebben absoluut meegeholpen aan het ontstaan van de huizenzeepbel waarmee we in Nederland zitten opgescheept. Toch zal de vicieuze cirkel van hogere huizenprijzen – hogere hypotheekschuld doorbroken moeten worden. Vooral in de Randstad heeft de gekte van voor de crisis al lang weer toegeslagen. In de grote steden worden bedragen betaald die de vraagprijs (ver) te boven gaan. De markt heeft geen zelfregulerend vermogen en ook de overheid kan nauwelijks invloed uitoefenen, dus zal de ontwikkeling worden gestopt door een nieuwe, ingrijpender crisis dan die we acht jaar geleden hebben meegemaakt.
Steve Keen: ‘De hoogte van de hypotheken moet niet zozeer afhangen van het inkomen van de huizenkoper, maar van de huurwaarde van de woning.’
Ad Broere: De hoogte van de hypotheken staan in Nederland al langer in een wanverhouding met de inkomens. De inkomens zijn gemiddeld tussen 1985 en 2015 met ongeveer 190 % gestegen en de gemiddelde prijs van woningen in dezelfde periode met 380%.
Ik vind het geen goed idee om de hoogte van de hypotheken te laten afhangen van de huurwaarde van de woningen. De huurwaarde varieert mee met de woningprijzen en wordt verder beïnvloed door vraag en aanbod. Het aanbod laat zowel in de sociale woningsector als in de vrije sector zeer te wensen over.
Steve Keen: Je kunt niet eeuwig meer blijven lenen dan je inkomen stijgt; er komt een moment dat de schulden je boven het hoofd groeien. En zelfs als de mensen dan in staat blijven om hun schulden af te lossen en rente te betalen, houden ze geen geld meer over om te consumeren. Dan knalt je economie tegen een muur.
‘De markt kan ons niet uit de klauwen van de schulden redden, zegt Keen. Dat komt door de paradox waarop de Amerikaanse econoom Fisher tijdens de Grote Depressie wees: hoe meer schulden we afbetalen, hoe lager de economische activiteit wordt. De paradox werkt ongeveer zo: geld ontstaat vooral doordat banken leningen verstrekken. Op het moment dat iemand bijvoorbeeld voor 250duizend euro een hypotheek neemt, schept de bank 250duizend euro aan nieuw geld, in de vorm van een digitaal tegoed van 250duizend euro voor de klant en een digitale vordering van ditzelfde bedrag van de bank op de klant. Maar als met een nieuwe schuld nieuw geld ontstaat, leidt het afbetalen van de schuld tot het tegenovergestelde: geldvernietiging. En de vernietiging van geld leidt tot minder economische activiteit.’
Ad Broere: Voor Steve Keen is geldschepping uit het niets geen onderwerp meer waarover behoeft te worden gediscussieerd. Ongeveer 94% van het geld dat in omloop is wordt op de door Keen geschetste manier gecreëerd door schuld. Niet alleen de Nederlandse economie, die van de hele wereld leidt aan schuldverslaving. In het huidige systeem MOET er schuld zijn, anders is er geen economische activiteit.
Rente is daarbij het meest knellende element. Zelfs bij de huidige lage rente betaalt iemand met een aflosvrije hypotheek van 250duizend euro en een rente van 2,5% 187,5duizend euro over de dertig jaar dat hij de lening heeft. Dit legt een grote druk op de samenleving. Notabene voor geld dat uit het niets wordt gecreëerd door banken. Als banken hun verdienmodel zouden veranderen van aan de hoeveelheid geld gekoppeld naar aan de dienstverlening in uren, dan zakt de last voor gezinnen met een hypotheek enorm. Bovendien – en dat is misschien een nog wel belangrijker argument- de prikkel om zoveel mogelijk geld te ‘verkopen’ verdwijnt, doordat het verdienmodel niet langer hieraan is gekoppeld. Het is vanzelfsprekend een grote uitdaging voor banken om hun verdienmodel op deze manier te wijzigen, maar het zou hun grootste bijdrage aan het stabieler maken van de economie zijn.
Het ridicule van rente wordt in deze tijd wel heel erg duidelijk doordat banken een negatieve rente in rekening gaan brengen op spaartegoeden. Van dit soort extremiteiten zijn we af als rente wordt afgeschaft.
Steve Keen: De Soemerische vorsten kondigden eens in de zoveel jaar een kwijtschelding van alle schulden af. Schulden, wisten de Soemeriers, stijgen sneller dan de opbrengsten van de landbouw. Meer en meer mensen kwamen daardoor met onbetaalbare schulden te zitten en moesten als slaven werken op de akkers van hun schuldeisers. Omdat slaven niet mochten vechten in het leger en omdat er legers nodig waren om de Soemerische stadstaten te verdedigen, werden de schulden eens in de zoveel jaar kwijtgescholden. In Nederland en andere zombie-economieën is de nood blijkbaar net zo hoog. Daarom: laat de Europese Centrale Bank de geldpers aanzetten en euro’s op ieders bankrekening storten. Heeft u schulden? Dan ziet u de euro’s niet, omdat uw bank ze gebruikt voor aflossing van uw schuld. Banken gaan dus niet failliet, de hypotheekschuld verdwijnt van de balans door het geld dat door de Europese Centrale Bank is gecreëerd. Als je geen schuld hebt, dan mag je het geld houden.
Door de centrale banken nieuw geld te laten drukken voor de schuldaflossing in plaats van bestaand geld te gebruiken, doen we ook niet aan geldvernietiging uit de paradox van Fisher, zodat we de economie juist stimuleren.
Ad Broere: Schulden kwijtschelden is een noodzakelijke maatregel, die echter geen structurele verandering brengt. Het haalt de druk van de ketel, versterkt de koopkracht en bevordert de economie maar als alles verder bij het oude blijft, dan geeft het niet meer dan tijdelijk lucht.
Steve Keen: We zouden moeten beginnen met kleine doses: 5 of 10 procent van de schuld. En dan kijken wat de gevolgen zijn voor de groei, de inflatie, de schulden, de im- of export. Als het werkt en de bijwerkingen zijn dragelijk, kun je het nog eens doen.
Ad Broere: Wonderlijk dat Steve Keen in dit verband het voorbeeld van IJsland niet noemt. Sigfusson, destijds Minister van Economische Zaken van dit land heeft gezegd: “Zorg er allereerst voor dat de cohesie in de samenleving wordt veiliggesteld. Vervolgens moeten de lagere en midden inkomensklassen beschermd worden tegen de effecten van bezuinigingen. Hun koopkracht moet gehandhaafd blijven, waardoor de consumptie op peil blijft en bijdraagt aan de revitalisering van de economie. Dit aspect wordt vaak over het hoofd gezien.” IJsland heeft dit vooral bereikt door (hypotheek)schulden gedeeltelijk kwijt te schelden. Hierdoor bleef er voldoende koopkracht over om de consumptie op peil te houden. Misschien hebben kleine doses te weinig effect en is het juist het paard achter de wagen spannen. Steve Keen heeft een aantal jaren geleden al econometrische modellen ontworpen waarmee hij de effecten van schuldvermindering kan aantonen. Ik denk dat de uitspraak over kleine doses vooral politiek is gekleurd.
Steve Keen: Dit gaan de politiek en de banken helemaal niet doen. De politieke weerstand is enorm. De financiële sector zou erop achteruitgaan en zij hebben het oor van de politiek. Dat maakt de uitvoering van mijn ideeën onwaarschijnlijk. Toch ziet Keen voor Nederland en de andere zombies geen andere manier om aan hun schuldverslaving te ontsnappen. Het grootste gevaar voor het kapitalisme komt niet van revolutionairen die het systeem omver willen werpen. Het grootste gevaar komt van binnenuit, van mensen die vast willen houden aan de vastgeroeste ideeën.
Ad Broere: Steve Keen loopt lang genoeg mee om te kunnen weten hoe de hazen lopen en geeft daar met deze uitspraken blijk van. Bij de politiek is sprake van een grote mate van onwetendheid met betrekking tot (de werking van) het financiële stelsel. Het kortetermijnbelang van banken is in strijd met het hebben van een open oor voor mensen zoals Keen. Toch zouden banken zichzelf een dienst bewijzen door hun verdienmodel op de helling te zetten, zoals ik eerder in dit artikel heb betoogd. De nadelen van hoe meer er wordt uitgeleend, dus hoe meer schuld er is, des te gunstiger dit is voor banken zijn te groot om het nog langer voor zich uit te schuiven.
De vraag: ‘En wat doe ik eraan’ zal ook naar aanleiding van dit artikel weer worden gesteld. Het gevoel van machteloosheid naar de gevestigde instituten is groot en veel mensen berusten daarom in de status quo. Toch maakt het wel degelijk wat uit als je in gesprek gaat met je bankier over dit onderwerp. Want hoe meer het wordt gehoord, hoe moeilijker het wordt om aan de oude vastgeroeste ideeën vast te houden.
Ad Broere
