Journalist Frans Vermeulen interviewde Ad Broere. Het artikel werd geplaatst in een van de laatste uitgaven van Frontier Magazine. Door de publicatie van ‘Geld in de bijrol’ is dit interview actueel omdat het door het mensgerichte karakter ervan de motivatie verklaart van waaruit Ad zijn vijfde boek schreef. Die motivatie gaat verder dan geldhervorming alleen, blijkt uit onderstaand interview.
‘Het zijn slechts de talloze kleine, goede daden van onbetekenende mensen die er toe doen en die een fundament legden onder historische gebeurtenissen. Zíj zijn het die het verschil maakten in het verleden. Zij zijn het ook die het in de toekomst moeten doen.’ Was getekend Howard Zinn.
Aan het eind van de documentaire Requiem for the American Dream wordt Zinn geciteerd door Noam Chomsky, de Amerikaanse taalkundige, filosoof, mediacriticus en politieke activist.
Vlak voor mijn interview met Ad Broere kwam ik Chomsky’s documentaire tegen op Netflix. Chomsky (1928) is een icoon en wereldberoemd. Iemand als Ad Broere zou dat ook zijn geweest, ware het niet dat hij in Groningen is geboren. Nu is hij ‘wereldberoemd’ in Nederland, heeft hij tweemaal de Frontier Award gewonnen (2011 en 2015), vijf boeken geschreven, een petitie tegen ratificatie van het ESM verdrag aangeboden aan de Tweede Kamer en met het burgerinitiatief Ons Geld de nodige stof doen opwaaien in ons koude kikkerlandje.
‘Ending the Global Casino? is a book written with passion. It is a polemic, but a polemic with cartoons. There is a tradition of social critics, including Noam Chomsky and more recently Naomi Klein, in which the only light moments in pages of forensic analysis are passages of ironic comment that make you smile and wince at the same time. Broere is a more lovable radical, combining anecdote and insight with a touch light enough to belie the seriousness of his underlying message‘. Ed Mayo in Resurgence Magazine
Over zijn inspanningen om mensen bewuster te maken zegt Ad: “Het is een lange termijnproject.” Zelf was hij als student al maatschappelijk betrokken. “Mijn eindscriptie economie ging over multinationale ondernemingen en hoe hun invloed kon worden teruggebracht. Ik kwam tot de conclusie: dat is niet mogelijk. Of met Anthony Sampson te spreken: multinationals zijn soevereine staten .”
Verminder democratie
In de documentaire Requiem for the American Dream uit 2015 bespreekt Noam Chomsky de socio-economische evolutie van de Verenigde Staten aan de hand van tien principes. Chomsky schetst hoe de mensheid zich als lemmingen in het ravijn stort. Chomsky memoreert dat zelfs James Madison, een van de founding fathers en grondleggers van de Verenigde Staten van Amerika, van mening was dat het land en haar rijken moesten worden beschermd tegen teveel democratie. Door de democratische beweging (vrijheid en gelijkheid!) van de jaren 60 deden de rijken en machtigen het in hun broek van angst. Chomsky geeft ruiterlijk toe dat hij de terugslag in vrijheden die daarna kwam niet heeft voorzien.
Vorm ideologie
Door een te grote verschuiving naar vrijheid (flower power) en het feit dat ‘het volk’ te hoog en goed is opgeleid, trekt de elite de conclusie dat het schoolsysteem onder curatele moet komen. Het volk wordt dientengevolge weggeleid van een egalitair naar een meer individualistisch, gedepolitiseerd, apathisch en consumentistisch wereldbeeld.
Ad Broere overhandigt de petitie tegen ratificatie van het ESM Verdrag
aan de Tweede Kamer (2012)
Voordat ik Ad ontmoette aan een van de Utrechtse grachten vertelde zijn vrouw Anneke door de telefoon: “Ad heeft ongelooflijk veel moed. Daarnaast is hij een enorme onderzoeker en doorzetter. Niet zo iemand die ’s avonds op de bank ploft en rust zoekt. Ik vind het bijzonder hoe hij voortdurend bezig is met het welzijn van mensen.”
Ad, zoals je vrouw dat omschrijft heeft je werk iets van een roeping. Is het een missie-zonder-fanatisme?
“Ik pretendeer niet dat ik weet hoe het zit, maar wel hoe het gaat in de wereld en dat mij dat zorgen baart. Ik doel bijvoorbeeld op de scheefgroei van vermogens en inkomens. Dat is slecht voor de samenleving.”
Ad krijgt in januari van dit jaar het gelijk aan zijn zijde als ontwikkelingsorganisatie Oxfam Novib een rapport uitbrengt dat stelt: de kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter. De acht rijkste mensen op aarde bezitten evenveel vermogen (426,2 miljard dollar) als de 3,6 miljard armste. Dat is een forse toename in vergelijking tot het jaar daarvoor toen de 62 rijkste mensen ter wereld evenveel bezaten als de halve wereldbevolking. Bill Gates, in zijn eentje goed voor 75 miljard dollar, kan zich waarschijnlijk weinig voorstellen bij het feit dat een op de tien mensen op deze aardkloot moet rondkomen van minder dan 2 dollar per dag.
Herverdeel de lasten
Chomsky legt met dit principe uit hoe geconcentreerde rijkdom geconcentreerde macht creëert, met als gevolg nóg meer rijkdom en nóg meer macht als in een vicieuze cirkel. Het principe Herverdeel de lasten faciliteert rijkdom en macht in de handen van enkelen . The American Dream is na de jaren 60 niet langer opportuun. Deregulering en bail-outs zijn de nagels aan de doodskist van een rechtvaardige samenleving. En het verleggen van werk naar lagelonenlanden heeft voor een negatieve loonontwikkeling gezorgd.
Het lijkt erop dat Ads hart(stocht) een belangrijke drijfveer is in zijn werk. Zelf zegt hij daarover: “De liefde moet in alles doordringen” en “laten wij het hart een prominentere plaats geven in onze communicatie en relaties zodat de linker hersenhelft bescheidenheid leert”.
Net als er een rondvaartboot langs vaart, vertelt Ad dat zijn Anneke hem die morgen iets voorlas uit De ziener van Lars Muhl. “Meestal leest ze iets voor dat zó rechtstreeks de kern is. Het ging namelijk over eenzaamheid. Dat heb ik vaak, dat ik mij eenzaam voel. Ik denkt dat het komt omdat ik geen aansluiting vind in wat en wie ik ben bij de algemene noemer.” Anneke liet hem zien dat hij iets universeels heeft begrepen, en dat hij dat probeert te vertalen in aardse termen. Ad: “En dat die vertaling steeds niet -zichtbaar- lukt. Dát brengt het gevoel van eenzaamheid.”
Ad vervolgt: “Ik heb dat innerlijke weten. Er is iets groters. Er is iets liefdevollers dan dat wat wij hier met elkaar meemaken. De vertaling van dat innerlijke weten is gewoon lastig. Een voorbeeld. Ik probeer mensen in nuchtere termen duidelijk te maken dat voor een Nederlands gezin met een mediaan inkomen , 41.000 euro, er na aftrek van premies, belastingen, pensioen, zorg en wonen, uiteindelijk 17 procent, ofwel € 6.970 overblijft. Zo’n gezin heeft dus 580 euro per maand beschikbaar voor alle uitgaven: voeding, kleding, tandarts, vakantie, ontspanning enzovoort en dat is gewoon te weinig. Dat wil dus ook zeggen dat de helft van de Nederlandse gezinnen te weinig inkomsten heeft voor een fatsoenlijk, menswaardig, materieel bestaan.”
“Waarom ik dat zo belangrijk vind? Wel, omdat het leven onder die rode streep overschaduwd wordt door zorgen. Maar er moet juist ruimte zijn om transcedent bezig te zijn, want het leven heeft meer te bieden dan alleen maar materie. Dat bereik je niet door mensen materie te onthouden, maar door deze te geven.”
Val solidariteit aan
Om de sociale zekerheid en het onderwijs aan te vallen, moet je de normale emotie van mensen, om voor elkaar te zorgen, uitbannen. In het Amerika van de jaren 50 was bijvoorbeeld het hbo-onderwijs gratis. Inmiddels is het land vele malen rijker, maar zeggen de experts dat zoiets vandaag de dag onhaalbaar zou zijn.
Ad haalt Derk Jan Eppink aan, jurist en politicoloog, die zich veel op het terrein van de Europese Unie (EU) beweegt. “Hij schrijft in de Volkskrant hoe absurd het is dat er binnen de Europese Centrale Bank (ECB) gesproken wordt over helikoptergeld. Dat is geld dat de ECB rechtstreeks op de rekeningen van haar EU-burgers zou storten. Dat gebeurt nu niet, maar maandelijks wordt er wel 70 miljard euro aan de financiële sector overgeschreven.”
Via de banken komen deze miljarden terecht bij de grote investeerders en beleggers en daardoor, stelt Ad, zijn hun vermogens de afgelopen jaren enorm gegroeid. “Het probleem ligt in feite bij die eerdergenoemde groep, die van de lagere tot mediane inkomens. Zij zouden enorm geholpen zijn met dat helikoptergeld en daarmee normale dingen kunnen doen en aanschaffen. Maar zonder dat geld, nu dus, staan zij voor duivelse dilemma’s, zoals: ik moet naar de tandarts, maar ik heb er het geld niet voor. Dus, laat maar.”
Het idee van helikoptergeld leeft dus binnen de gelederen van de ECB. Als Ad daarover publiceert op zijn Facebook-pagina krijgt hij een hele rits reacties. “Van mensen die het met mij eens zijn tot mensen die beginnen te schelden. Hoe ik het in mijn hoofd haal?! Alsof ik het bedacht heb. Nee, het komt van de ECB. Het idee leeft daar. Het enige wat ik op Facebook doe, is dat idee ondersteunen. Te onderbouwen, zodat het daadwerkelijk gaat worden uitgevoerd. Al dat geld kan beter in de portemonnee van de Europese burger terechtkomen, dan in de zakken van banken, beleggers en investeerders.”
Er is maar een handjevol mensen die zeggen: ‘Laten wij samen onze schouders eronder zetten zodat het daadwerkelijk gaat gebeuren’. Volgens Ad heeft dat te maken met het afgestompte begripsvermogen van de mensen. “Eppink zegt dat welvaart voortkomt uit goed onderwijs, innovatie en het bevorderen van ondernemerschap. Een Neeli Kroes spreekt op tv over Nederland als toegangspoort voor start-ups. Mark Rutte loopt rond in Sillicon Valley om contacten te leggen, terwijl ik denk: waar gaat dit over? Dat bedrijven als Facebook en Google de wereldkaart bedekken met hun concepten? Neen, het gaat om het midden- en kleinbedrijf (mkb), het gaat om het individuele ondernemerschap, dat mensen die met goede ideeën rondlopen, zoals alternatieve energiebronnen of betere gezondheidszorg, de kans krijgen. En niet die kolossale, mondiale instituten.”
Fabriceer instemming
Obsessieve consumenten worden niet geboren, maar gekneed door adverteren. Het doel van reclame was en is om van mensen afgestompte consumenten te maken. En dat is gelukt. Informatieve reclame, aldus Chomsky, zou mensen bewegen tot rationele keuzes. Maar de gangbare reclame biedt geen informatie, ze promoot irrationele keuzes. Niet alleen als het gaat om auto’s of wasmiddelen, maar ook wat betreft verkiezingscampagnes.
Houd het gepeupel in toom
Vakbonden die de rechten van werknemers behartigen staan al langere tijd in een kwaad daglicht en worden onder vuur genomen omdat ze het economische perspectief verkwanselen door almaar te vragen om hogere lonen en dure arbeidsrechten.
Heeft het te maken met het feit dat de mens collectief is gebrainwasht? Dat ze je niet kunnen horen?
“Als Neelie Kroes in DWDD haar verhaal doet en met veel egards wordt behandeld door een als een knipmes buigende Matthijs van Nieuwkerk , dan denkt de doorsnee kijker: zij weten het, en ja, het is heel belangrijk wat daar gezegd wordt. Nee dus. Mensen worden verdoofd door de tv, door de radio en de (dag)bladen. Er klinkt geen enkel kritisch geluid over de uitholling van de economie en de steeds grotere armoede in Nederland. De informatie in de main stream media vertelt de mensen niet wat ze moeten weten. Als ik dan kom met mijn verhaal over pensioenen, inkomens en zorgverzekering, dan wordt dat opgepakt alsof ìk gek ben.”
Niet dat Ad dat ook maar iemand kwalijk neemt, maar het gevoel van eenzaamheid is er niet minder om. “Dan zegt Anneke tegen mij: ‘Ad, is het zo langzamerhand niet eens tijd om je terug te trekken en je bezig te houden met zaken die voor jou fijn zijn?’”
Herontwerp de economie
Sinds de jaren 70 spelen de financiële instituten een steeds belangrijkere rol. Tien jaar geleden waren zij goed voor 40 procent van winsten in het bedrijfsleven. Deregulering heeft er voor gezorgd dat de rijkdom verder is geconcentreerd, net zoals economische crashes en antikapitalistische bail-outs. De vlucht van werk naar lagelonenlanden heeft een effectieve rem op salarisverhoging gezet en de banen-voor-het leven zijn voltooid verleden tijd.
General Electric, een bedrijf dat zich van oorsprong bezighield met elektriciteit, verdient vandaag de dag meer geld met het schuiven van geld dan met haar corebusiness. Ad: “Achmea is een Nederlands voorbeeld van die trend. Als grootste verzekeraar van Nederland verdient ze meer met hypotheken dan met het verkopen van verzekeringen. De financiële dienstverlenende sector is in zijn geheel inmiddels zo groot geworden. dat ze in feite al het andere dooddrukt. Door de hypotheekverstrekking via de banken zijn de huizenprijzen sinds 1985 met een factor 5 gestegen. Maar de inkomens zijn sterk achtergebleven bij deze ontwikkeling. Daardoor zijn koophuizen minder en minder bereikbaar als mensen niet beiden werken. Aan de andere kant wordt het huren van een huis steeds moelijker, omdat ook die markt verknoeid is door het gesodemieter van woningstichtingen. Ook zij waren drukker met financiële strapatsen dan met het zorgen voor goede woningen voor haar klanten.”
Chomsky zegt ergens dat er voor de doorsnee Amerikaan geen hoop meer is. Hij heeft nauwelijks meer uitzicht op een baan of een betaalbare woning. Goede gezondheidszorg en dito onderwijs is er alleen voor de happy few.
“Het is in Nederland idem dito. Alleen is men hier zo hypocriet om dat niet toe te geven. Als er al uitingen zijn van toenemende armoede, dan zegt men hier: dat heb je aan jezelf te wijten. Je hebt onverantwoordelijk geleefd en daarom zit je nu in de problemen. Die mensen krijgen schuldhulpverlening, een afstraffing van Jetta Klijnsma, gewezen staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het is het gevolg van onze calvinistische cultuur waarbij mensen verantwoordelijk worden gehouden voor zaken waarvoor ze geen schuld treft . In Nederland is er ook geen hoop, alleen wordt dat weggemoffeld. Men zegt: ‘als je maar goed je best doet komt het wel goed met je’.”
Bijna twee decennia stond Ad voor de klas zodat hij het onderwijs van binnenuit heeft zien veranderen. “Het belangrijkste manco van het onderwijs is dat het niet bijdraagt aan een evenwichtige ontwikkeling naar volwassenheid. Kinderen leren net als apen trucjes. Ze krijgen een gereedschapskist met enkele instrumenten en daarmee moeten ze het maar doen. Maar dat sluit niet aan bij de praktijk. Een gebrek aan aansluiting is een probleem, evenals de eenzijdigheid van het onderwijs. Ethiek en integriteit zijn niet-bestaande onderwerpen binnen opleidingen. Het gaat alleen maar om techniek. Scholen zijn fabrieken geworden waarbij het meer om de inkomens van de managers gaat dan om het verzorgen van goed onderwijs. Bedrijven meldden, en dat hoorde ik regelmatig hoor, dat ze nieuwkomers eerst nog van alles moesten leren.”
En dan was jij nog als docent een man uit de praktijk.
“De meeste leraren zitten er voor hun brood. Sinds ik in 1992 begon aan de Haarlem Business School heb ik de motivatie van de docenten zien afbrokkelen. Heel begrijpelijk als je bedenkt dat ze minder en minder vrijheid kregen. Ze moesten voorgekookte programma’s op hun leerlingen overbrengen, zonder enige creativiteit.”
Ad doelt opnieuw op de linker hersenhelft, het deel van de hersenen waar slechts robotachtige programma’s kunnen worden uitgevoerd. Deze linkerkant wordt naast het onderwijs ook geprogrammeerd via de media waardoor onze authenticiteit en autonomie verdwijnen. We zijn verworden tot massaproducten, zoals de kip die ooit vrij rondscharrelde nu bijna alleen nog maar bestaat als plofkip .
Terug naar de economie. Ergens in zijn documentaire zegt Chomsky dat er geen betere manier is om een economie aan te slingeren dan arme mensen geld te geven. Die mensen zullen dat geld uitgeven en voor een enorme impuls zorgen. Ad: “Economen als Steve Keen uiten dat, maar worden gemarginaliseerd. Voor de macht achter de schermen is zoiets als een basisinkomen bedreigend. Men is eropuit de mensheid niet alleen in slavernij te houden, maar ook in een diepere slaap te brengen waardoor zij überhaupt niet meer in staat zijn hun eigen keuzes te maken.”
Investeer massaal in militarisme
Meer dan de helft van alle overheidsuitgaven in de VS (54 procent, ofwel 598,5 miljard tegen bijvoorbeeld de 70 miljard voor onderwijs) gaat naar het militaire apparaat. Het is een bodemloze put die de mensen probeert te verenigen tegen een gezamenlijke vijand (Koude Oorlog) in plaats van te vechten met de zakelijke vijanden van Wall Street.
Het behoeft geen betoog dat zulke scheve uitgaven een diepgaande massage van de toezichthouders behoeft. Met andere woorden: lobbyen. Het is natuurlijk veel eenvoudiger de toezichthouders te manipuleren dan degenen die onder het toezicht vallen.
Dicht tegen deze praktijken liggen het manipuleren van de verkiezingen, waarvan de voorbije presidentsverkiezingen in Amerika een klassiek voorbeeld zijn.
Op elke EU-politicus lopen er in Brussel drie lobbyisten rond. Ad: “Als er een onderwerp op de agenda komt, weet men haarfijn de betreffende politicus te vinden en die te beïnvloeden met informatie over het onderwerp. Maar dat is natuurlijk geen waardevrije informatie, maar erop gericht die politicus te laten doen wat zij willen. Nog niet zo lang geleden had ik een gesprek met een lid van de Tweede Kamer. Een leuk gesprek, maar hij was totaal gebrainwasht door de banken. Hoe ik dat weet? Omdat hij precies zei wat de banken zeggen. En dat is dan nog iemand met een heel behoorlijke opleiding. Zo iemand is een belangrijke factor waardoor de banken kunnen blijven doen wat ze doen. Door geen kritische noten te plaatsen bij wat banken doen, maar mee te zingen in het koor van: we moeten de regelgeving verbeteren, de buffers versterken en voor de rest de banken niet te veel in de weg te leggen, want anders kunnen zij hun maatschappelijke functie niet vervullen.”
Aanbieding van het Burgerinitiatief Ons Geld aan de Tweede Kamer in 2015
voorste rij: Victor Low, George van Houts, Tom de Ket, Pierre Bokma
achterste rij: Edgar Wortmann, Luuk de Waal, Martijn van der Linden, Ad Broere
Ad pakt nog een terug naar het consumentisme waartegen Ralp Nader, activist voor consumenten- en burgerrechten, in de jaren 80 tegen in het geweer kwam. “Totdat hij zwart werd gemaakt. Maar Nader had een belangrijk punt: de wereld wordt kapot gemaakt door consumentisme die erop gericht is multinationals te spekken. Het mkb is daardoor kapot gemaakt, ook omdat ze nauwelijks nog financiering kan krijgen. En als het mkb ten onder gaat, neemt ze ook de werkgelegenheid mee in haar val. Ook innovaties sterven daardoor een zachte dood en worden daardoor het monopolie van enkele grote bedrijven die alleen de innovaties oppakken die binnen hun strategie passen. Met als gevolg dat het hele economische leven door 500 multinationals wordt bepaald.”
De sectoren die in Nederland voor de meeste werkgelegenheid zorgen, zijn de zorg en de overheid. “Ongeveer 25 procent van alle mensen werkt daar. En in de horeca, handel en transport werkt ook zo’n 25 procent. Het is bedenkelijk dat de overheid in Nederland de grootste werkgever is. Want wat levert dat op aan kwaliteit van leven? Niets. Alleen maar veel frustratie bij mensen die bij een loket komen en de regeltjes te horen krijgen. Want degene achter het loket is opgeleid om de regeltjes te kennen en toe te passen. Een ambtenaar is er niet om leuk en creatief te werk te gaan voor de mensen die zich aan het loket melden.”
Zie je dat niet bij alle grote organisaties? Dat die er in de eerste plaats voor zichzelf zijn? En dat de toestroom aan ZZP’ers en manier is om…
Ad maakt de zin af: “… de werkloosheid te maskeren. Natuurlijk. Er zijn 1 miljoen ZZP’ers en de verborgen werkloosheid onder hen is gigantisch. Ze teren in op hun spaargeld, komen niet meer aan de bak en hebben straks nauwelijks een pensioen. Daarom zeg ik: het basisinkomen is onvermijdelijk. We hadden het eerder over de acht rijkste mensen op deze aarde, maar in Nederland is het niet veel beter gesteld. In ons land bezitten de 10 procent rijken ongeveer 75 procent van al het vermogen, zo’n 552 miljard euro. En dat wordt niet geherinvesteerd in de economie. Als zij nu eens zouden beginnen om hun vermogen te investeren in onderwijs, mkb-ondernemerschap en -innovatie dan zou er nog iets goeds worden gedaan. Maar dan moeten ze niet primair kijken naar kortetermijnwinsten. Dan moeten ze andere criteria hanteren dan financieel rendement.”
Waarom zijn ze zo rijk? Omdat ze dat laatste nooit gedaan hebben?
In het verleden bouwden ondernemingen als Bata en Van Houten huizen voor hun werknemers met de gedachte dat een tevreden werknemer een goede werknemer was. Ad: “Het idee: als je goed voor je mensen zorgt, leveren ze goed werk. Dat begrip noch de interesse is verdwenen. Tegenwoordig zijn het niet meer de eigenaren die een bedrijf leiden, maar de dikbetaalde managers. Zij zijn niet geïnteresseerd in hun medewerkers, maar alleen in hun eigen inkomen en bonussen.” Met enkel oog voor de korte termijn en spreadsheets. “Ja, daar wordt op gestuurd. En op het tevredenstellen van de aandeelhouders. Dat is de Angelsaksische cultuur die de overhand heeft gekregen. Men praat alleen nog over visie als het goed verkoopt. Men schuift maatschappelijk verantwoord ondernemen alleen naar voren als dat het imago van het bedrijf een boost geeft.”
Het gesprek lijkt even een sombere wending te nemen…
“Waar ik altijd op vertrouwd heb is de mens zelf. Ik heb altijd vertrouwd in verandering van onderop. Verandering in de richting van een menswaardiger samenleving dan de huidige. Een samenleving die niet beheerst wordt door geld en door hen die door geld macht hebben. Dat er steeds meer mensen wakker worden en zeggen: tot hier en niet verder. Maar ik geef toe: de laatste tijd sluipt daar twijfel in. Twijfel aan dat er daadwerkelijk veel mensen opstaan en een beweging vormen in de zin van: nu doen jullie het zoals wij het willen.”
Ooit zei iemand tegen hem: ‘Ad, mensen zoals jij moeten een draagvlak hebben, anders red je het niet’. “Dat geldt niet alleen voor mij, maar voor alle pioniers. Anders ga ik teveel zitten, en dat merk ik ook nu in dit gesprek, in het lukt toch niet. En als ik die conclusie trek, dan hebben ‘zij’ gewonnen.”
Dan met een schaterlach: “Soms zeg ik dat ik er genoeg van heb, maar diezelfde avond zit ik alweer een vlammend artikel te schrijven.”
De auteur van dit artikel Frans Vermeulen heeft een achtergrond als bedrijfsjournalist en werkt sinds 1997 zelfstandig als communicatieadviseur en journalist, de eerste tijd vooral in het bank- en verzekeringswereld. Daarna ontwikkelde hij zich meer en meer als journalist op het vlak van zijn persoonlijke interesses en leven. Dingen die hem opvallen worden al snel ‘omgezet’ in een artikel. Zijn eigen reis vindt zijn weerslag in zijn artikelen.
De grote man achter Frontier Magazine is Herman Hegge. Herman werd getroffen door een hersenaandoening, waarvan hij zich geheel tegen de medische diagnose en verwachting in op een wonderbaarlijke manier aan het herstellen is. Door zijn ziekte is er een einde gekomen aan Frontier Magazine. Wellicht zal in de toekomst een team van mensen rond Herman de Frontier uit zijn as laten herrijzen.
